Гісторыя

Станаўленне органаў пракуратуры

26 чэрвеня 1922 года трэцяя сесія ЦВК Беларускай ССР з мэтай ажыццяўлення нагляду за выкананнем законаў і ў інтарэсах барацьбы са злачыннасцю прыняла Палажэнне аб пракурорскім наглядзе і заснавала ў складзе Народнага Камісарыята Юстыцыі Дзяржаўную пракуратуру.

У кампетэнцыю пракуратуры ўваходзіла ажыццяўленне ад імя дзяржавы нагляду за законнасцю дзеянняў дзяржаўных устаноў, грамадскіх і прыватных арганізацый і грамадзян. Нагляд ажыццяўляўся шляхам апратэставання пастаноў, якія супярэчаць закону, распачынання крымінальнага пераследу, праверкі законнасці дзеянняў органаў следства, дазнання і органаў ГПУ. На пракуратуру ўскладваўся нагляд за законнасцю і абгрунтаванасцю рашэнняў судоў і выкананнем законнасці ў месцах пазбаўлення волі. Пракурорам рэспублікі з'яўляўся Народны камісар юстыцыі, які быў падсправаздачны Прэзідыуму ЦВК БССР. У адпаведнасці з арт.3 Палажэння пракурору было прадастаўлена права патрабаваць ад усіх адміністрацыйных устаноў і службовых асоб рэспублікі неабходныя звесткі і матэрыялы. Гэтыя патрабаванні з'яўляліся абавязковымі для выканання.

У непасрэдным падначаленні Пракурора рэспублікі знаходзіўся аддзел пракуратуры, які ўваходзіў у склад Наркомюста БССР. Мясцовымі органамі пракуратуры рэспублікі з'яўляліся акруговыя, павятовыя і ўчастковыя пракуратуры.

Палажэнне аб пракурорскім наглядзе БССР у асноўным было аналагічна з Палажэннем РСФСР. Адрознівалася яно толькі тым, што ў рэспубліцы не было губернскіх пракурораў, паколькі не існавала губерняў. Акрамя таго, Палажэнне аб пракурорскім наглядзе БССР не прадугледжвала нагляд за дзейнасцю ваенных і ваенна-транспартных трыбуналаў, так як яны не ўваходзілі ў судовую сістэму БССР.

Згодна з Палажэннем аб пракурорскім наглядзе БССР пракуроры ўдзельнічалі ў распарадчых пасяджэннях судоў, падтрымлівалі ў судзе абвінавачванне, мелі права апратэставання прысудаў і азначэнняў ў касацыйным парадку і ў парадку вышэйшага судовага кантролю.

На працягу 1923 года органы пракуратуры рэспублікі былі канчаткова сфарміраваны і ажыццяўлялі ў цэнтры і на месцах дзейнасць па ўмацаванні законнасці і барацьбе са злачыннасцю. Толькі за перыяд з 1 студзеня па 15 лістапада 1923 года праз пракуратуру прайшло 4 863 справы.

7 сакавіка 1924 года Прэзідыум ЦВК СССР прыняў пастанову "Аб аб'яднанні ў складзе БССР усіх тэрыторый Савецкага Саюза з большасцю беларускага насельніцтва". У дачыненні да новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзела паўстала неабходнасць арганізацыі пракуратур у акругах. Пракурор акругі быў надзелены ўсімі правамі, якімі ў РСФСР карыстаўся губернскі пракурор.

Да гэтага перыяду варта аднесці і вырашэнне пытанняў аб перадачы следчага апарата ў падпарадкаванне органаў пракуратуры. Як відаць з дырэктывы аддзела пракуратуры НКЮ Беларускай ССР ад 11 сакавіка 1924 года, участковыя следчыя пераходзілі ў падпарадкаванне памочніка акруговага пракурора, без згоды якога следчыя не маглі прымаць справы да сваёй вытворчасці. У адпаведнасці з прынятым на другой сесіі ЦВК БССР 15 ліпеня 1924 года і ўведзеным у дзеянне з 1 жніўня 1924 года Палажэннем аб судаўладкаванні БССР прызначэнне, перамяшчэнне і звальненне следчых, у тым ліку тых, якія не ўваходзілі ў той час у сістэму пракуратуры, праводзілася Пракурорам рэспублікі.

На чале пракуратуры, як і раней, стаяў Народны камісар юстыцыі і пры ім два памочніка пракурора - старэйшы і малодшы. У непасрэдным яго падначаленні знаходзіўся аддзел пракуратуры Наркомюста БССР. Пры аддзеле пракуратуры састаялі пракуроры, названыя пракурорамі Наркомюста, з якіх адзін выконваў пракурорскія абавязкі па дзяржаўнаму палітычнаму кіраванні. Акрамя таго, пракуроры былі пры Вярхоўным Судзе БССР, Вышэйшым Судзе БССР, пастаянных сесіях Вышэйшага Суда. У акругах працавалі акруговыя пракуроры.

Для ўзмацнення барацьбы са злачыннасцю на транспарце і забеспячэння больш кваліфікаванага нагляду за законнасцю ў гэтай сферы народнай гаспадаркі пастановай ЦВК і СНК БССР у сістэме пракуратуры рэспублікі была створана транспартная пракуратура. Яна ажыццяўляла нагляд за законнасцю на прадпрыемствах чыгуначнага транспарту рэспублікі, які знаходзіўся ў тыя гады ў падпарадкаванні ўпаўнаважанага НКПС СССР пры СНК БССР (у Беларускай ССР водна-транспартная пракуратура ў сістэме пракуратуры рэспублікі была заснавана ў 1934 годзе).

З установай у 1933 годзе Пракуратуры СССР поўная цэнтралізацыя органаў пракуратуры краіны была дасягнута не адразу. У Беларусі, як і ў іншых рэспубліках пракуратура яшчэ знаходзілася ў сістэме Народнага Камісарыята Юстыцыі. Пракурор рэспублікі адначасова з'яўляўся і наркамам юстыцыі. Пасля прыняцця пастановы ЦВК і СНК СССР ад 20 ліпеня 1936 года пракуроры саюзных рэспублік былі выдзелены з сістэмы НКЮ і цалкам падпарадкаваны непасрэдна Пракурору СССР.

У лістападзе 1936 года структура органаў пракуратуры была прыведзена ў адпаведнасць з тымі пракурорскімі функцыямі, якія на яе ўскладаліся. Былі створаны аддзелы агульнага нагляду, па наглядзе за следствам, па судовым наглядзе па крымінальных і грамадзянскіх справах, па спецыяльных справах, па наглядзе за месцамі зняволення, па скаргах.

Пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны актыўны ўдзел у партызанскім руху прыняло звыш 50 работнікаў Пракуратуры Беларускай ССР, каля 500 пракурорскіх і следчых работнікаў Беларусі знаходзілася ў радах Савецкай Арміі.

У снежні 1943 года аператыўная група Пракуратуры Беларускай ССР, якая раней знаходзілася ў Маскве, пераехала ў г.Гомель. У вызваленых раёнах сталі стварацца пракуратуры, перад якімі ставіліся задачы па аднаўленні законнасці і правапарадку. Вялікую дапамогу ў фарміраванні Пракуратуры Беларускай ССР і папаўненні яе кадрамі аказала Пракуратура СССР. Ствараліся курсы па падрыхтоўцы пракурорскіх і следчых работнікаў.
 
У ліку асноўных задач пасляваеннага перыяду былі ліквідацыя наступстваў фашысцкай акупацыі, умацаванне законнасці і тлумачэнне грамадзянам дзеючага заканадаўства. Была праведзена вялікая праца па выкрыцці i пакаранні нямецка-фашысцкіх злачынцаў і іх памагатых за злачынствы, учыненыя імі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Значных намаганняў патрабавала вырашэнне пытанняў, звязаных з аднаўленнем дзяржаўнай і калгаснай маёмасці, абаронай маёмасных правоў грамадзян, якія пацярпелі ў перыяд акупацыі. Масавае вяртанне ў Беларусію грамадзянскага насельніцтва і дэмабілізаваных воінаў зрабіла надзвычай вострым дазвол скаргаў і заяваў па жыллёвых пытаннях. Асаблівая ўвага звярталася на захаванне льгот дэмабілізаваным воінам Савецкай Арміі, партызанам, падпольшчыкам і іх сем'ям. Пракуратура ў параўнальна кароткія тэрміны пасля вызвалення рэспублікі ад фашысцкіх акупантаў у поўным аб'ёме аднавіла сваю дзейнасць.
 
У Палажэнні аб пракурорскім наглядзе ў СССР, зацверджаным Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР 24 мая 1955 года. Нормы пракурорскага нагляду былі ў значнай меры кадыфікаваны і атрымалі сваё развіццё. Становішча не толькі вызначала агульныя задачы, якія стаяць перад пракурорскім наглядам, і рэгулявала дзейнасць пракуратуры па забеспячэнні законнасці ва ўсіх сферах дзяржаўнага і грамадскага жыцця, але і рэгламентавала формы і метады работы па агульным наглядзе і іншых галінах пракурорскага нагляду. Становішча вызначала прававыя сродкі ажыццяўлення пракурорскага нагляду. Выключна важнае значэнне мае замацаванне ў Палажэнні прынцыпу падзаконнасці самога пракурорскага нагляду.
 
Прынятыя ў 1958-1962 гадах Асновы крымінальнага судаводства і Асновы грамадзянскага судаводства, крымінальна-працэсуальныя і грамадзянска-працэсуальныя кодэксы саюзных рэспублік надзялілі пракурора шэрагам дадатковых у параўнанні з Палажэннем аб пракурорскім наглядзе ў СССР паўнамоцтваў для ажыццяўлення нагляду за выкананнем законнасці ў крымінальным і грамадзянскім судаводстве. Разам з тым арт.20 Асноў крымінальнага судаводства і арт.14 Асноў грамадзянскага судаводства ўсклалі на яго абавязак ва ўсіх стадыях судаводства своечасова прымаць прадугледжаныя законам меры па ліквідацыі усялякіх парушэнняў закона, ад каго б гэтыя парушэнні ні зыходзілі.

11 ліпеня 1969 года Вярхоўны Савет СССР прыняў Асновы папраўча-працоўнага заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік. У гэтым саюзным законе пракурорскаму нагляду прысвечаны шэраг норм, змест якіх сведчыць аб павелічэнні значэння пракурорскага нагляду за выкананнем законаў пры выкананні пакарання да пазбаўлення волі, ссылцы, высылцы і папраўчых работ без пазбаўлення волі. Асновы папраўча-працоўнага заканадаўства значна пашырылі прававыя сродкі пракурорскага нагляду. Пастановы і прапановы пракурора адносна захавання правілаў адбыцця пакарання, устаноўленых папраўча-працоўным заканадаўствам Саюза ССР і саюзных рэспублік, абавязковыя для адміністрацыі папраўча-працоўных устаноў і органаў, якiя выконваюць прысуды судоў да спасылцы, высылцы і выпраўленчых працаў. У арт.10 Асноў выразна сфармулявана становішча, што вышэйшы нагляд ад імя дзяржавы ажыццяўляе любы пракурор і кожны пракурор абавязаны своечасова прымаць меры да папярэджання і ліквідацыі ўсялякіх парушэнняў закона, ад каго б гэтыя парушэнні ні зыходзілі, і прыцягваць вінаватых да адказнасці.

Артыкул 104 Асноў заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік аб працы, прынятых Вярхоўным Саветам СССР 15 ліпеня 1970 года, прадугледжваў, што кантроль і нагляд за выкананнем заканадаўства аб працы ажыццяўляюць прафсаюзы, Саветы дэпутатаў працоўных і шэраг іншых органаў. Вышэйшы нагляд за дакладным выкананнем законаў аб працы ўсімі міністэрствамі і ведамствамі, прадпрыемствамі, установамі і арганізацыямі і іх службовымі асобамі ўскладаецца на Генеральнага пракурора СССР.

За гады, якія прайшлі пасля прыняцця Палажэння аб пракурорскім наглядзе, у грамадскім развіцці і адпаведна ў заканадаўстве краіны адбыліся істотныя змены, звязаныя з распадам СССР і ўтварэннем незалежнай суверэннай Рэспублікі Беларусь.